Wat is open leermateriaal? 

Open leermateriaal is educatief materiaal dat door iedereen in alle omstandigheden zonder betaling kan worden opgeslagen, hergebruikt, aangepast, gecombineerd en gedeeld zonder dat er problemen ontstaan rond auteursrecht.  

Hierbij kunnen er bepaalde voorwaarden gelden: bijvoorbeeld dat de naam van de maker vermeld moet worden of dat het aangepaste werk dat je maakt onder dezelfde licentie moet worden gedeeld.

Wat zijn de voordelen van het gebruik van open leermateriaal? 

Waar moet ik aan denken vóórdat ik begin met open leermateriaal maken of samenstellen? 

Hoe kan ik lesmateriaal dat ik vind op internet met anderen delen? 

Hoe zorg ik dat mijn lesmateriaal goed vindbaar is voor anderen? 

Welke licenties kan ik tegenkomen als ik vrij toegankelijk leermateriaal vind? 

Heb je vrij toegankelijk materiaal gevonden dan zul je, zeker als dit is gemaakt door scholen, universiteiten of publieke organisaties vaak een Creative Commons-licentie vinden. Creative Commons wordt wereldwijd gebruikt en bestaat uit een set aan standaardlicenties, die worden samengesteld uit een aantal componenten. Je kunt de componenten herkennen aan een afkorting, een korte tekst en een icoon. 

• BY – Naamsvermelding: je moet altijd de (oorspronkelijke) auteur vermelden als je het materiaal hergebruikt. 
• SA – Gelijk delen: maak je zelf een aangepaste versie van het oorspronkelijke leermateriaal, dan moet je dit onder dezelfde licentievoorwaarden delen. 
• NC – Niet commercieel: je mag het werk niet gebruiken voor commerciële doeleinden 
• ND – Geen afgeleide werken: je mag het werk niet gebruiken om aan te passen, op te knippen of te vertalen 

Deze componenten worden gecombineerd tot 6 verschillende licenties. Uitgangspunt is dat leermateriaal mag worden opgeslagen, hergebruikt, aangepast, herschikt en gedeeld (de 5 R’s) waarbij afhankelijk van de combinatie voorwaarden en beperkingen kunnen gelden. Bij alle licenties is het verplicht de oorspronkelijke auteur van het werk te vermelden. Iedere combinatie heeft zijn eigen ‘logo’ met symbolen, zodat je snel kunt herkennen wat is toegestaan. Hieronder een overzicht van de verschillende Creative Commons-licenties, van minder naar meer voorwaarden en beperkingen. 

• CC-BY: Naamsvermelding 
• CC-BY-SA: Naamsvermelding – gelijk delen 
• CC-BY-NC: Naamsvermelding – niet commercieel 
• CC-BY-NC-SA: Naamsvermelding – niet commercieel – gelijk delen 
• CC-BY-ND: Naamsvermelding – geen afgeleide werken 
• CC-BY-NC-ND: Naamsvermelding – niet commercieel – geen afgeleide werken 

Daarnaast zijn er ook nog twee verklaringen mogelijk. Strikt genomen is een verklaring niet hetzelfde als een licentie maar het maakt wel duidelijk wat er met het betreffende leermateriaal mogelijk is:  

• CC-0: CC-0 publieke domein verklaring
  In dit geval heeft de maker van het materiaal aangegeven dat hij/zij afziet van auteursrechten. Je mag het materiaal dus opslaan, hergebruiken, aanpassen, herschikken en delen (de 5 R’s) 
• PDM: Public domain mark
  Er is verklaard dat bij het materiaal is vastgesteld dat er geen rechten op rusten. Ook nu zijn de 5 R’s van toepassen en mag het materiaal worden opgeslagen, hergebruikt, aangepast, herschikt en gedeeld. 

Overige licenties 

Naast de Creative Commons-licenties kun je op kosteloos toegankelijk materiaal ook veel andere licenties tegenkomen. Dit kan een vermelding zijn als ‘copyright <jaar> <maker>’ eventueel met de toevoeging ‘alle rechten voorbehouden, maar het kan ook gaan om ‘maatwerk’ licenties, die heel specifieke voorwaarden en beperkingen kennen. Lees dus altijd de kleine lettertjes. 

Geen licentie  

Belangrijk om te weten is, dat in Nederland op AL het materialen auteursrecht rust, óók wanneer geen licentie-informatie te vinden is. Vind je geen informatie dan mag je niets doen met het leermateriaal behalve downloaden voor privégebruik, gebruiken en ernaar linken, net als bij materiaal waarop ‘alle rechten voorbehouden’ is aangegeven.  

Welke licenties geven aan dat materiaal ‘open’ is? 

In onderstaand schema staan de meest voorkomende licenties, en in welke mate leermateriaal met deze licentie ‘open’ is. Staat de hele rij op groen zoals bij cc-zero, cc-by en cc-by-sa? Dan heb je te maken met open leermateriaal. In de andere gevallen voldoet de licentie niet aan de definitie. Maar natuurlijk kan het betreffende leermateriaal in dat geval nog steeds prima bruikbaar zijn in jouw situatie. 

De voorwaarden die in een licentie zijn opgenomen vertellen je welke extra acties je moet uitvoeren of in welke omstandigheden het materiaal mag worden hergebruikt. Een bekende voorwaarde is bijvoorbeeld dat je het materiaal alleen mag hergebruiken als je de naam van de oorspronkelijke maker vermeld. Welke voorwaarden er gelden zijn indien van toepassing in het schema aangegeven.

Is materiaal met een Creative Commons-licentie altijd open? 

Nee. Alleen materiaal met een cc-by of cc-by-sa licentie is open. Je mag in alle gevallen het materiaal bewaren, aanpassen, combineren, hergebruiken en delen. Materiaal met cc-by-nc of cc-by-nc-sa licentie is semi-open. Zolang het niet voor commerciële doeleinden bedoeld is, mag je het aan materiaal bewaren, aanpassen, combineren, hergebruiken en delen. 

Wat is verstandiger: altijd een eigen kopie maken van materiaal dat ik mag bewaren of met het origineel blijven werken? 

Allebei heeft voor- en nadelen. Ga je je eigen versie van materiaal maken dan zul je beginnen vanuit een kopie. Maar ben je niet van plan wijzigingen aan te brengen dan zul je moeten afwegen wat in jouw situatie het beste is. Een kopie maken en daarmee zekerstellen dat het materiaal niet ‘verdwijnt’ maar waarbij je ook eventuele updates die de maker doet gaat missen, of blijven werken met het origineel. Dat hangt af van de aanbieder en ook van de techniek waarmee het materiaal tot stand is gekomen. Is het gemakkelijk om een eigen kopie te maken of kost dit veel tijd? Kortom, ga bestudeerd te werk en weeg per situatie voors en tegens tegen elkaar af.

Mogen anderen mijn materiaal aanpassen als ik het heb gedeeld met een open licentie? 

Door het materiaal te delen met een open licentie verkrijgen anderen het recht om een kopie van het materiaal te maken en deze te bewerken. Het geeft anderen niet het recht (of de mogelijkheid) om jouw originele materiaal aan te passen. Bij de meest gebruikte open licenties: cc-by en cc-by-sa is het bovendien verplicht om de naam van de originele maker te vermelden.  

Mag ik dan helemaal geen YouTube-filmpjes meer gebruiken? 

Op verreweg de meeste YouTube-filmpjes rust geen open licentie. Maar dat betekent niet dat je helemaal geen YouTube-filmpjes kunt gebruiken. Je kunt naar de video’s linken of ze insluiten in je digitale les. Je leerlingen kunnen ze gewoon bekijken. Maar je mag de video’s niet downloaden en aanpassen.  

Sommige YouTube-filmpjes hebben wél een open licentie. In dat geval mogen ze wel worden gedownload en aangepast. 

Materiaal dat ik vind op internet is toch altijd open? 

Het is een veel gehoorde misvatting dat je met materiaal dat je op internet vindt mag doen wat je wilt. Ook materialen op internet hebben een auteur. Die auteur heeft auteursrecht en bepaalt via de licentie het gebruiksrecht van het materiaal. Let dus altijd op de licentie.